Þjóðaröryggisráð: Sérþekking Íslendinga verði nýtt í þágu NATO

Skýrsla þjóðaröryggisráðs um framkvæmd þjóðaröryggisstefnu fyrir Ísland var birt í fyrsta skipti fimmtudaginn 1. nóvember 2018.
Skýrslan var unnin í samvinnu við þau ráðuneyti sem bera ábyrgð á framkvæmd stefnunnar hvert á sínu málefnasviði og er reist á greinargerðum ráðuneytanna. Gerð er grein fyrir því hvernig unnið hafi verið að framkvæmd stefnunnar, lagt mat á þann árangur sem hafi verið náð og komið á framfæri nýjum upplýsingum sem varðar framgang markmiða sem sett eru. Þá er gerð grein fyrir nauðsynlegum umbótum á næstu 12 mánuðum til þess að ná bættum árangri.
Hér er birtur meginkafli þess sem segir í skýrslunni um þátttökuna í Atlantsbandalaginu (NATO):

Á  árinu  2017  var  sérfræðingum  á  vegum  Íslands  er  störfuðu  hjá  Atlantshafsbandalaginu að borgaralegum verkefnum  fjölgað jafnt og þétt, úr fjórum í upphafi árs 2016 í  níu  í  árslok  2017.  Stefnt  er  að  því  að  á  tímabilinu  2018–2019  verði  að  jafnaði  11  íslenskir  sérfræðingar  í  verkefnum  hjá  bandalaginu,  en  þeir  starfa  m.a.  í  Eystrasaltsríkjunum,  Afganistan,  Georgíu  og  í  höfuðstöðvum  bandalagsins.  Með  því  að  kosta sérfræðinga til starfa er stutt við starf bandalagsins og að íslenskir starfsmenn öðlist þekkingu, reynslu og innsýn sem nýtist í verkefnum, æfingum og stefnumörkun heima fyrir. Þannig eykst geta og sérfræðiþekking í öryggis- og varnarmálum hér á landi.

Enn  fremur  hafa  sérfræðingar  frá  sprengjudeild  Landhelgisgæslu Íslands  farið  til  þjálfunarverkefna í Jórdaníu og nú nýlega í Írak í samstarfi við vinaþjóðir. Sprengjudeild  Landhelgisgæslunnar sinnir reglulega sprengjueyðingu, friðargæslu og kennslu í  sprengjueyðingu  á  vegum  Atlantshafsbandalagsins  víðs  vegar  í  heiminum.  Þjálfun  og  endurmenntun  sprengjusérfræðinga  Landhelgisgæslunnar  í  að  eyða  sprengjum fer fram í bandalagsríkjum, t.d. hjá danska og breska hernum, í samræmi við ýtrustu NATO-staðla. Sprengjudeildin gengst árlega fyrir NATO-æfingu hér á landi, Northern Challenge, og fer þátttaka í þeirri æfingu stöðugt vaxandi og er orðin slík að færri komast að en vilja.

Haldnar voru tvær varnartengdar æfingar Atlantshafsbandalagsins á og við Ísland árið 2017: Dynamic Mongoose, kafbátaeftirlitsleitaræfing með 11 bandalagsríkjum, og Northern Challenge, sprengjueyðingaræfing með 15 ríkjum. Einnig var hafinn undirbúningur fyrir svokallaða Trident Juncture-æfingu sem fer fram samtímis í Noregi og á Íslandi í október og nóvember 2018. Lagðir voru fjármunir í tvo styrktarsjóði bandalagsins á liðnu ári: 10 m.kr. framlag í sjóð vegna sprengjueyðingarverkefna í Írak og fimm m.kr. framlag í sjóð vegna framkvæmdar á aðgerðaáætlun í tengslum við ályktun öryggisráðs SÞ nr. 1325 um konur, frið og öryggi.

Árleg heildstæð úttekt á varnar- og viðbúnaðargetu Íslands var gerð en hún felur í sér ítarlegt samráð við alþjóðastarfslið Atlantshafsbandalagsins á framlögum og þátttöku Íslands í störfum bandalagsins. Gerð er sambærileg úttekt á stöðu allra bandalagsríkja og frá árinu 2018 munu ríkin skila yfirliti og áætlun um þátttöku sína og árleg framlög.

Áherslur  og  hagsmunagæsla  Íslands  vegna  endurskipulagningar  herstjórnarkerfis Atlantshafsbandalagsins  hafa  miðað  að  því  að  einfalda  boðleiðir  og  leggja  aukna áherslu á öryggismál á Norður-Atlantshafi. Eins og áður var vísað til hefur vinnan á þessu sviði m.a. leitt til þess að sett verður upp ný herstjórn í Norfolk með Norður- Atlantshafið, öryggi og samgöngur í forgrunni.

Ísland tók þátt í virku samráði við alþjóðastarfslið Atlantshafsbandalagsins vegna úttekta  á  stöðu  almannavarna  og  netvarna  í  bandalagsríkjum.  Ísland  skilaði  ítarlegri samantekt og upplýsingum um hvort tveggja. Samráð íslenskra stjórnvalda við flotastjórn Atlantshafsbandalagsins var aukið með heimsóknum og stefnt er að því að kosta íslenskan sérfræðing til starfa hjá flotastjórninni.

Landhelgisgæsla  Íslands  fer  með  framkvæmd  varnartengdra verkefna,  sbr.  samning milli  utanríkisráðherra  og innanríkisráðherra  um  að  ríkislögreglustjóri  (RLS)  og  Landhelgisgæsla Íslands annist tiltekin verkefni samkvæmt varnarmálalögum, nr. 34/2008.

Framkvæmd  loftrýmiseftirlits  og  loftrýmisgæslu Atlantshafsbandalagsins  er  í  föstum farvegi og samkvæmt áætlun bandalagsins. Ísland sér um framkvæmd loftrýmiseftirlitsins en það er hluti af samþættu loftrýmiseftirliti bandalagsins. Verkefnið er unnið af  starfsmönnum  Landhelgisgæslu  Íslands  undir  stjórn  stjórnstöðvar  bandalagsins  í Uedem  í  Þýskalandi.  Samtals  hafa  níu  aðildarþjóðir  Atlantshafsbandalagsins  lagt  til orrustuþotur og liðsafla vegna loftrýmisgæslu hér við land.

Umtalsverð endurnýjun og uppbygging hefur átt sér stað á öryggis- og varnarbúnaðinum hér á landi, kerfi hafa verið endurnýjuð eða eru í endurnýjun og viðhald mannvirkja aukið. Endurnýjun kerfisbúnaðar er hluti af sameiginlegri endurnýjun sem fram fer í öllum aðildarríkjunum í Evrópu. Áætlað er að uppbyggingin standi til ársins 2022. Stærstu verkefnin eru endurnýjun loftvarnakerfisins, stjórnstöðvarinnar og uppfærsla á ratsjárkerfunum.

Verkefni tengd gistiríkjastuðningi hafa aukist verulega   á undanförnum árum. Þar má nefna stuðning við æfingar, millilendingar og eftirlitsflugvélar.

Eftir annasama uppbyggingu og endurskipulagningu rekstrar frá brottför varnarliðsins árið  2006  er  nú  lögð  aukin  áhersla  á  þjálfun  og  endurmenntun  starfsmanna.  Starfsmenn varnarmálasviðs Landhelgisgæslu Íslands búa yfir víðtækri sérfræðiþekkingu sem einnig hefur komið Atlantshafsbandalaginu og aðildarþjóðunum að gagni. Varnarmálasvið  Landhelgisgæslunnar  tekur  virkan  þátt  í  störfum  stofnana  og  undirnefnda  Atlantshafsbandalagsins.

Árangur

Þátttaka í störfum Atlantshafsbandalagsins hefur aukist frá því sem áður var og hafa mörg af áherslumálum Íslands fengið meira vægi í starfi bandalagsins sem birtist m.a.í vaxandi vitund um mikilvægi Norður-Atlantshafsins fyrir öryggi Evrópu og Norður-Ameríku og umræðu um mikilvægi jafnréttismála.

Ísland hefur undanfarin ár markað sér mikilvæga stöðu á vettvangi bandalagsins sem áhersluríki á sviði jafnréttismála og talsmaður heildstæðrar nálgunar og uppbyggingar þjálfunar og innviða í veikburða ríkjum.

Uppbygging  hér  á  landi  hefur  síðastliðin  ár  aukið  verulega  getu  Íslands  til  að  taka þátt í verkefnum Atlantshafsbandalagsins og styðja við aðildarríkin varðandi verkefni á Norður-Atlantshafinu. Endurnýjun kerfa hefur gengið betur hér á landi en í flestum öðrum  ríkjum  bandalagsins,  ekki  síst  vegna  hæfni  og  reynslu  sérfræðinga  sem  að verkefnunum koma hér á landi.

Nýjar upplýsingar

Gera má ráð fyrir að áfram verið lögð áhersla á að öll bandalagsríkin leggi meira af mörkum til öryggis- og varnarmála, en þau hafa skuldbundið sig til að stefna í átt að auknum varnarframlögum og fjárfestingum, með það fyrir augum að ná 2% af vergri  þjóðarframleiðslu  árið  2024.  Öll  bandalagsríkin  hafa  stöðvað  niðurskurð  og  nær  öll hafa þau aukið sín framlög, þó mismikið.

Ísland, eins og önnur bandalagsríki, mun áfram leggja fé af mörkum til sameiginlegra verkefna, málefna og stuðnings en með þeim formerkjum að herlaus þjóð heldur úti afmörkuðum varnarviðbúnaði og fyrst og fremst í tengslum við samvinnu með Atlantshafsbandalaginu og á grunni tvíhliða varnarsamnings.

Aukin framlög íslenska ríkisins og Atlantshafsbandalagsins til framkvæmda hér á landi hafa aukið öryggis- og varnarviðbúnaðargetu hér á landi. Má þar t.d. nefna upplýsingastreymi í rauntíma og bætt rauntímastöðumynd fyrir Norður-Atlantshafið.

Nauðsynlegar umbætur

Mikilvægt er að festa í sessi fjárveitingar til virkari þátttöku í störfum Atlantshafsbandalagsins til lengri tíma með hæfilegri aukningu frá ári til árs til að hægt sé að marka langtímastefnu og byggja upp sérfræðiþekkingu á þeim sviðum þar sem Ísland með getur með borgaralegu framlagi lagt sitt af mörkum.

Aukna áherslu mætti leggja á málefni þar sem sérþekking Íslands getur nýst bandalaginu og er virðisauki fyrir íslenska sérfræðinga að taka þátt, einkum á sviði almannavarna, netvarna og viðnámsgetu.